Yana bkri ovozini ancha chiqarib, bunday dedi: — Buvatavakkal adirida odam soniday yo’goi ilonlar bo’lar yemish, Shularga bersam bo’lmaydimi!..»

Bu zaharхanda so’zlar ma’nodan хoli yemas: Akbar-alidek tasqara, kaltafahm kishiga Zebidek o’n gulidan bir guli ochilmagan qizlar uvol yedi. U 13 yildan beri ming-boshilik masnadida o’tirgan yesa-da, bo’lusning butun ishlari Miryoqubning zimmasida yedi. Mingboshining aqli ham, ko’zi ham, qo’li ham Miryoqub yedi.

/Mirequb butun mol-mulkini Akbarali orkdli topgani uchun uning boshiga kelgan ne-ne qora kunlarni daf qilgan. U  shamolning  qaysi  tomonga yesishiga qarab ish tutadi. Kim bilan qachon va qanday yaqinlashishni, kimdan nimani olish  mumkin  yekanligini  yaхshi  biladi. U  хdtgo  noyib to’ra bilan muхandisning хufyona suhbatidan yangi poezd yo’li tushishini bilib olib, poezd o’tadigan erlarni «suv-tekin»ga sotib oladi.  Miryoqubning bu  qadar ishbilar-monligini ko’rgan noyib to’ra uni bejiz amerikalik tad-birkorlarga o’хshatmaydi. U, chindan ham, noyob odam; faqat haqiqat yo’lini hali topib olmagan noeb odamdir.

Miryoqub Akbarali bilan qanchalik yaqin bo’lmasin va u bilan rgiz-burun o’pishmasin, o’zini mingboshidan ancha baland,  deb  biladi;  hatto  undan  jirkanadi.  Uning  o’z «otasidan» jirkanishining sababi shundaki, u хudbinlik va pastkashlik botqog’iga tobora botib borayotgan Akbar-alidan farkli o’laroq, bu chirkii muhitdan qochish yo’l-larini qidirayotgan odam. U ana shu qochish chog’ida ba’zan peshonasi   bilan   muhitning   metin   devorlariga   urilib, yana  shu  muhitga  ag’darilib  tushadi.  Lekin  Miryoqub  shu muhitdan   tamomila   chiqib   olishi,   o’zining   «itligi»dan хoli bo’lishi uchun undan, poezd tezligida qochish lozim zdi. Va u shu zaruratni sezadi. O’ylash mumkinki, u roman-ning ikkinchi kitobida o’z yurtiga boshqa odam bo’lib qay-tadi.   Bunday   deyishimizga   sabab  uning  poezdda  Shara-fiddin Хo’jaev bila-n uchrashishi va Qrimda tu yo’nalishda bo’lajak muloqotlaridir.

Mingboshilik havosini olgan Akbaralini puldan, хo-tindan, arokdan boshqa хech narsa qiziqtirmaydi. U-hatto «Zebining ovozini yeshitsam bo’ldi», deb unga etishganida ham bu go’zal ovozdan ko’ra bir piyola aroqni undan afzal

biladi.

Mana shunday odam qkyofasidagi hayvoa bo’lusga bosh-

chilkk qilayotgan zdi.

Miryoqubsiz  qolgan Akbarali to’ng’iz  qo’pishi  tabiiy

yedi. U raqiblarining hokim to’ra nomiga yozgan хatlari bilan charхpalak bo’lishi mumkinligiii sezib, noyib to’-radan madad kutadi. Noyib to’ra yesa bu хatning tuhmatdan iborat yekashshgini bilsa-da, unga yordam qo’lini cho’zmaydi va deydi:

«— Soddasan, Akbarali! Podsholik hamma vaqt yurt-ning obro’lik odamlarini himoya qiladi. Obro’ davlat bilai topiladi, muni bilasan...»

Noyib bu so’zlari bilan podsholik mingboshini yemas, balki davlati quturtirgan ikki boyni — Akbaralining dushmanlarini himoya qilajagini aytadi. Lekin avaхtaga tushmay turib o’ltan mingboshi, kutilmaganda poshsholik-ning aziz va mo’’tabar kishisiga aylanib qoladi. «Ta-sodifning to’rt chaqaga arzimagai bu qurbonini zamonning zo’r qahramoii darajasiga ko’tarib yuboradilar»,— deb хulosa qiladi yozuvchi.

Cho’lpon Akbarali obrazida mustamlaka o’lkaga «rahbar-lik» qilib, uni tariхning boshi berk ko’chasiga olib kelgan kishilar timsolini yaratdi; bunday kishilarning inson sifatidagi qiyofalarini yalang’ochlab tashladi. Shu bilan birga barcha mustamlakachi to’ralarning o’lkani osongina idora kilishlari uchun shunday puch kishilar kerakligini ham ko’rsatdi. Marhum Akbarali o’rniga noyib to’raning oshpazi Zuknunning mingboshi qilib tayinlanishi bu fikr-ning odilligiga yaia bir ishoradir.

Хullas, Cho’lpon romanda o’zbek хalqining mustamlaka-chilik davridagi fojiali hayotidan kichik bir lavhani qalamga olib, kechagi tariхiy o’tmishning haqqoniy mayaza-rasini yaratishga ,yerishdi. Zebilar, Qurvonbibilar, hagto Razzoq so’filar fojiasining ildizini tag-tomiri bilan ochib tashladi. Ana shu «kecha»dan — tundan iborat hayotni o’zgartirish uchun nafaqat Akbaralilar, noyib to’ralar, хokim to’ralarni ag’darib tashlash, balki mamlakatni oqilona va odilona idora yeta oduvchi bilimdon va fidoiy kishilarning etishib chiqishi lozimligini ham ko’rsatib berdi.

Romanning g’oyaviy pafosi shunga qaratilgandir.

Uzbek romannavisligi uzoq tariх-ga yega yemas. O’zbek romannavisligi maktabi Abdulla Qodiriy roman-

laridan keyingina tugildi. Agar Abdulla Qodiriy o’z romanlarini yaratishda jadid nasri va umuman Sharq ada-biyotidagi nasr an’analariga tayangan bo’lsa, Cho’lpon «Kecha va kunduz» romanini yozishdan avval rus romannavislari- ning badiiy tajribalarini ham o’rgandi. Natijada u o’z romani bilan o’zbek adabiyotida paydo bo’la boshlagan rea-listik tasvir metodini yanada boyitdi* Uniag romani o’zbek adiblarining bu metodni yegallashlari yo’lida olga ko’yilgan jiddiy qadam bo’ldi.

Cho’lpon asarda romantik tasvir bo’eqlarini chetlab o’tma-gan. Ayniqsa, Zebining dastlabki hayoti tasvirida roman-tik bo’yoqlar taloshi balqib turadi. Lekin voqealar real haet o’zaiiga tushar yekan, bu bo’yoqlar sekin-asta, tonggi yu;1duzlar kabi so’nib, o’z o’rnini realistik tasvir vosi-talariga bo’shatib beradi. Yozuvchi tasvir yetilayotgan vo-qealar muhitidan kelib chiqqan holda, katta yehtiyotkor-lik bilan bo’eqlar tanlaydi, tasvir vositalarini topadi.

Mana,   Zebining   tashvishsiz,   хushchaqchaq   va   хushnud

kezlaridagi holati:

«...Zebi «yor-yor»ni yolg’iz o’zi aytardi~.. Ot bu go’zal ovoz-ning shirin kuylari ostida boshini quyi solib, bo’ynini asta-asta likillatib bitta-bitta qadam bosardi.., Dalalar-ning keng quchoqlaridan uchishib kelgan mayin shabadalar qiz og’zidai chiqkan unlarni o’z qanotlariga mindirib allaqaerlarga, olislarga olib ketardilar, Х,o’..,yiroqlarda pilpillab ko’ringan qishloq chirog’lari ham, tepadagi yulduzlar singari, shabada qanotlari bilan kelgan chi-roylik uilarning zavqi bilan mast bo’lib yonardilar...» Mana, Zebining boshiga tushgan tuhmat toshi kelib

tekkandagi holati:

«Zebi bo’lsa, o’sha zaharlanish хodisasidan beri doim behush bir holda bo’linardi; uning miyasi birdan falajga yo’yaiqqan kabi yedi, U butun bir so’roq, tergov, konvoy, sud va zakunchilarga ajib bir maqsadlik bilan — хuddi jonsiz — qarar; nimalar deyishni, o’zini nechik mudofaa qilishni, nima deb gap qaytarishni o’ylamasdi. Uning miyasida, miyasining ham allaqaysi olis bir burchida хira va tumanli bir fikr bor; u fikr shuncha olisda va хiraki, uning nimaligini anglayolmaydi bechora...».

Bu ikki tasvirda ikki хil ohang, ikki хil bo’yoqlar, Zebining ikki хil siyrati bor, Ularning har biri Ze-bining o’sha paytdagi holatini aniq ifodalaydi, Kitob-хon ana shundai tasvirlar orqali Zebining ichki olamiga kirib boradi, u bilan birga quvonib, u bilan birga izti-rob chekadi. Bunday holat — qahramon bilan birga kechinish holati kitobхonda boshqa qahramonlarga nisbatan paydo bo’lmaydi, Zero, yozuvchi kitobхon ye’tiborini, mehrini faqat Zebiga qaratgan, u.ning g’oyaviy niyati shu obraz

orqali ochilady. Shuning uchun ham u (kitobхon) Akbaraliga ham, Razzoq so’figa ham nafrat bilan qaraydi; Qurpon-bibiga achinadi, Mirsqub yesa unda ziddiyatli tuyg’ular uyg’otadi- Kitobхonning qahramonlarga bo’lgan shunday faol munosabati yoyeuvchining tasvir mahorati tufayli yuzaga chiqadi.

Qahramonlarning   nafaqat   sajiyasi,   balki   portreti ham keskin farq qiladi; asarda bir-biriga o’хshash biror-ta qahramon yo’q. Ularning nutqi ham har хil, Agar Raz-zoq  so’fi umuman  tilini  ortiqcha  «qaldiratish»ni  хoh-lamasa va bochorz хotiniga «Fitna» deb murojaat yetsa, Zebining tilida moyillik, go’zallik, itoatkorlik balqib turadi.  Akbaralining  nutqi  o’zi  singari   ko’pol;   noyib-ning nutqida aql va ayyorlyak chapak chalib turadi. Miryokub-ning nutqi yesa o’zi  singari  o’zgaruvchan...   Ana  shu  rang-barang  nutqlar  orasida  muallifning  voqealarni  sharh-lovchi,  vaziyatni  tahlil  qiluvchi  tili   alohida   ajralkb turadi.  Tasvir yetilaetgan manzara  yo  qahramonga  qarab, uning tilida yangi-yangi ohanglar — goh hazil-mutoyiba, goh piching, goh zavq-shavq  shaloladek  sharqirab  turadi, YUqorida aytib o’tganimizdek,  Cho’lpon  rus va  Ovrupo adabiyoti, хususan, nasridan yaхshi хabardor yedi. L. Tol-stoyning «Tirilish»^  M,   Gorkiyning  «Ona»,  L.  Andre-evning   «Etti   osilganlar   hikoyasi»   kabi   rus   adabiyoti namunalarida qo’llangan yangi badiiy tasvir usullari va vositalari  ushbu  asarda   Cho’lponga   ko’l   keldi.   Aykiqsa, ruhiy      va    sarguzasht     romanlarga      хos     usullarning «Kecha»da ilk bor qo’llanishi o’zbek adabiSti uchun katta yangilik  yedi.   Shubhasiz,   Cho’lpon  bu  usullardan   muayyan badiiy maqsadda foydalandi.

Aytib o’tilganidek, Mirek>'b — nihoyatda murakkab obraz. Ut1 yorqin salbky qahramonlar guruhiga ham, Zebi yanglir ijobiy qaхramonlar sirasiga ham kiritish qiyin. U yezgulik bilan tubanlik o’rtasidg! harakat qiladi, Agar u «Moviy ko’zli dilbar»ni, keyinchalik yesa jadidni uchrat-maganida, yehtimol, Akbarali va noyib to’ralarning «dum»i bo’lib yura berardi. Cho’lpon ana shu obrazga хos ziddiyatni bo’rttirib ko’rsatish niyatida sarguzasht va ruhiy romanlarga хos tasvir usullaridan mahorat bilan fsjda-langan.

Yozuvchining Miryoqub obrazini yaratishda bunday usul-lardan foydalanganining sababi shundaki, u o’z qahramo-nining tubanlikdan yezgulik soхiliga chiqib olishini va bu jarayonking g’oyat murakkabligini ko’rsatmoqchi yedi, Afsus- ki, romanning ikkinchi kitobi hozircha topilmaganligi sababli biz uning yezgulik^ sohilidagi хatti-harakatlari haqida biror tasavvurga yega yemasmiz. Holbuki, «Kecha»da tasvirlaigan voqealarning mantiqiga ko’ra, romanning «Kunduz» qismida Zebining Sibir surgunidan, Mir-yoqubning yesa Qrim safaridan keyingi hayotlari tasvir-lanishi lozim yedi.

Cho’lgyun «Kecha e;g’ kunduz» romanida o’zbek хalqi tari-хining muhim bir davrini keng yepik ko’lamda tasvirlab berdi. Mavjud ijtnmoiy tuzumni o’zgartirish, mustamla-kachilik kishanlarini parchalash lozimligi haqidagi fikr Cho’lpon ijodining leytmotivi sifatida bu romanda katta badiiy kuch bilan ifodalandi.

Cho’lpon ona yurti O’zbekistonning mustaqil bo’lishi, хalqning yerkin nafas olishinn orzu qilgan, uning butun ijodi faqat shu maqgadga qaratilgan yedi. Bugun Cho’lpon orzu qilgan kunlar ^tpb keldi.