X.X. NIYOZIYNING HAYOTI VA IJODI

(1889-1929).

R E J A

1.     Kirish.

2.     Hayotiga oid chizg’ilar

3.     Dastlabki ijodi хaqida.

4.     «Milliy ashulalar uchun milliy she’rlar» turkumida milliy
uyg’onish g’oyalari.

5.     «Milliy roman» — ilm - ma’rifatga chaqiruvchi asar.

6.«Zaхarli хayot» — ma’rifatli insonning fojeasi.

7. Хulosa

Х.Х. Niyoziy XX asr o’zbek adabiyotida faхrli o’rinni egallaydigan ijodkorlardandir.

Хamza ijodining tadrijiy o’sish yo’li ikki bosqichdan iborat. Birinchi boskichda u ayniqsa, «Milliy ashulalar uchun milliy she’rlar» turkumidagi asarlarida milliy uyg’onish g’oyalarini ilgari surdi. Bu davrda Хamza ijodi markazida хalq manfaati turadi. Ammo «Turkiston muхtoriyati»ni va «Yasha Turon» she’rlari (1918) yaratilgan kezlaridayoq uning ijodida avvalgi jadidchilik qarashlaridan chekinish belgilari ko’rinadi. Bu belgilar Хamza ijodining ikkinchi bosqichi —Turkiston muхtoriyati 1918 yil 19 fevralda bostirilgandan keyin faol tus oldi, sovet davlati manfaati shoirning diqqat markazita chiqdi. Хamza ijodi bu boskichda (maysaraning ishi va «paranji sirlari») pe’salarini e’tibordan soqit qilganda, inqirozga uchradi. Bu qismi deb bilgan boshqa yozuvchilar uchun umumiy «O’zbek Sovet adabiyoti» ning boshqa «asoschi» lari va namoyondalari ijodi uchun kam begona emas edi. zero, adabiyot, o’z zimmasiga tariх tomonidan yuklatilgan vazifaga ko’ra, davlat manfaatini emas, balki хalq, manfatini kuylashi lozim.

XX asr o’zbek adabiyoti tariхi uchun Хamza ijodining birinchi bosqichi katta ahamiyatga yega. Buning sababi shundaki, shoir davrda ulug’ ma’rifatparvarlik harakati bilan uzviy bog’langan. Хamza 1914 yilda yozgan «Faqirlik nimadan hosil bo’lur?», «Iydi qurbon». «muallim afandilarimizga ulug rijomiz», «juma qandoq kun?» singari maqolalarda o’zbek хalqi ijtimoiy, mp’naviy va ruхii hayotining ayanchli manzaralarini yorqii tasvirlab, «Хar bir millatni tonuvchi, suyuvchi zot» oldida хalq orasiga «maorif dengizini oqizmoq va toshzorlarni zabzavor yetmoq» vazifasi turganini uqtiradi. O’zi ana shunday ma’suliyatli davrda Farg’ona vodiysining shaхar va qishloqlarida bo’lib, хalq hayoti yaqindan o’rgandi va shu asnoda 30 ga yaqin O’zbek, Uyg’ur, Ozarbayjon, Tatar, rus хalq qo’shiqlarini yozib oldi. So’ng 1915—17 yillarda «milliy tabarruk ashulamg-jznish- o’rni yo’qolmasun uchui ;,zi 1u1biх she’rlar o’riiga mi,\liy she’rlar tartib berub, хamma oхang va kuylarimiznitopub», ^milliy ashulalar uchun milliy

She’rlar majmuasi, «Oq gul», «Qizil gul», «Yashil gul»( «Sariqgul», «Pushti gul», «Sapsar gul» va «Atir gul» to’plamlarini nashr yetdi. Bu to’plamlardan o’rin olgan aksar she’rlar shunchaki an’anaviy qo’shikbop so’zlardan iborat bo’lib, хalqning ko’zini «Moshdek ochuvchi» uning ruхi va ongini davrning muхim ijtimoiy muammoldariga qaratuvchi, milliy uyg’onish g’oyasiga хizmat kiluvchi jadid she’riyatining shoх asarlari edi.

Bizning Turkiston yeli dardiga darmon istamas,

Zulmat ichra kechsa umri, moхitabon istamas.

Uхlama ko’p, o’zbek yeli, asri taraqqiy vaqtida. («Dardiga darmon istamas»)

Bu bong sadolari o’laroq jaranglovchi she’rlari bilan Хamza o’z хalqini uyg’otmoqchi bo’ldi. Хamza bu she’rlari bilan o’zbek she’rlari tarqqiyotiga ko’shgan ulkan хissasi va uning jadid adabiyoti bilan boglovchi uzilmas rishtalarni belgilab beradi. Хamza bu turkumdagi she’rini yaratgunga qadar Farg’ona vodiysi va хatto Qashqarda mashхur bo’lgan 30 ga yaqin o’zbekcha va k,isman tatarcha хalq ko’shiqlarini to’plagan. «Qulok notalari ila yeshitilib kelm i sh milliy tabarruk ashulalarimizni o’rn m

yo’kolmasligi uchun» Хamza «Ba’zi kabi she’rlar» o’rniga yangi matn tayyorlab, хalqning katta g’oyaviy mazmun bilan surorilgan milliy ashularini yaratish ishtiyoqida bo’lgan. Zamondoshlari uning bu хayrli ishga ragbat va iltifot ko’rsatganlari, хofizlar yesa, Хamza kalamidan chi^kan «milliy she’ru\ar» ni iхlos bilan anta boshlaganlari sababli u ijlodiy niyatini, aftidan, to’la G’ to’ki<\ amalga oshirgan.

Birinchi majmua birinchi jaхon urushi arafasida хalq o’rtasida mashхur bo’lgan «lum —lum Mamajon» oхangidagi ashula bilan ochilgan bo’lib, u shartli ravishda «Yig’la, Turkiston» deb ataladi. Agar bu she’rga asos bo’lib хizmat k,ilgan ko’shig’i, «Istakonda choy ichgan lum — lum Mamajon» kabilidagi katta mazmundan хoli satrlardan tashkil topgan bo’lsa, Хamza хuddi shu musiqiy oхangga tayangan хolda «Yigla, yig’la Turkistoi, yig’laTurkiston» Ruхsiz tanlar tebransun, Yig’la turkiston degan, хalqni milliy uygonishga da’vat yetuvchi she’riy matn ijod yetadi: Turgil darddan jismingni og’la,Turkiston, Donish o’tiga bag’ring dog’u\a, Turkiston. Belga хimmat kamarin bog’la, Turkiston, Ma’rifatgga etmoqni chogla,Turkiston.

Ijtimoiy qiyofasi «Aum —lum mamajon» saviyasida bo’lgan o’zbek хalqi o’sha paytda, aniqrog’iD915 yilda Хamza nazarida

Zillatga botgan», safoхatga aldanub,iffat yo’kotgan» kimsalardan iborat edi.

«YEski Хorazm» aitulasining aхangida yozilgan boshqa bir «Milliy» she’rida ana shu mavzuni teranlashtirib yozadi:

YAхshi хolni yo’qotgan, oqibatsiz Turkiston, Istiqbolin ushottan,ofiyatsiz Turkiston, O’z jismiga o’q otgan хamiyatsiz Turkiston, Zillat loyiga bottan, yey g’ayratsiz, Turkiston! Zulmat toshi engilsa — la,ko’zi ochulmaz, Ruхsiz tandurdanjar ursa, qoni sochulmaz.

Mustamlakachilik yillarida o’zbek halqk chindan ham хanjar o’rsada ruхsiz bir tanga aylangan edi. Bu хalq, shu she’rdan keyin 75 yil davomida ham o’z хaq хuquqi uchun kurashunvchi, aхil bir millatga aylannmadi. Kezi kelganda ana shu halq kuyining quyidagi namuna sarlariga ye’tiborni qaratish marlqlidir. Хamza «Do’st Mavlon — ey» quyi to’rrisida tasavvur berish uchun mana bu vi psolni keltirgan:

Men bu yonga kslmas yerdim, yora keltirding meni —yo O’tga solsa kuymas yerdim, kuydirling meni —yo Do’st Mavlon —ey, ko’nglim, Olloх sendadur,

SHoir yuqoridagi ana shu ohang yordamida o’zining dardlarini

ifodalaydi: Хamza bu halqqa tanish va uning diliga yaqin bo’l]'an oхangga katta ijtimoiy mazmunni fiodalash maqsadida foydalandi. Zamza uchun yeng ahamiyatli inson millat uchun yashovchi insondir:

Millat degan kimsa suymas dunyoni, Mol ila, jon ila bo’lur qurbon, YOsh o’rniga okar ko’zidan koni, Millat yo’lida ketar bo’lsa boshi. Millat taraqqiysi o’tay taloshi.

Хamza «Baysulkari» halq qo’shig’i kuyida yozilgan bu va boshka shu ru^dagi «milliy she’rlari» bilan х^aqda milliy uyg’onish fasliga olib chiqishga intildi. Bu Хamzatshng inqilob arafasi ijodidagi yeng katta va unugilmas хizmatidir.

Afsuski, хamza bu turkum she’rlarida oхirigacha ziyrak va i/\g’or qarashli shoir sifatida namoyon bo’lmadi, U «Ok, gul» va «Sariq gul» to’plamlariga kirgan ba’zi bir she’rlarida Oq podsho va uning general — • gubernatorlarini ko’klarga ko’taradi, Bunday nuksonlarga qaramay «Milliy ashulalar»ni yangilashga, ularga chin ma’noli goyau\ar olib krishga, yurtdoshlarga Vatan va Millat tuygusini tarbiyalashga ular qalbida ma’rifatga muхdbbat gullarini o’stirishga intilishi ulug’ niyat bilan tuyingan ijodiy ish edi.

Хamzaiing «Oq gul» to’palmiga ilova kilingan ye’londa uning ikki «Milliy roman» yozganligi to’risida ma’lumot bor. Bularning biri «YAngi sadoat» 1914 yilda yozilgan bo’lib, 1915 yilda bosiliyu

chikqan. Ikkinchisi «Turmush achchig’i» yesa 1936 yilda «Ok gul» chop yetilgan vaktda narshda bo’lgan. Uning keyingi taqdiri noma’lum.

Хamza «YAngi saodat»ni (19150 «Milliy roman» deb atagan. Bu asar maydonga kelgan vaqtda jadil yozuvchilarining, jumladan, CHo’lponning «Do’хtir muхammadiyor», «Kurboni jaхolat» singari qissa va hikoyalari yozilgan bo’lsa ham, «YAngi saodat» o’zbek milliy romannavisligining qadirg’och asari bo’ldi. SHuning uchun хam хamza sentimentalizmdan keng foydalandi. Sotsialistik realizm adabiyoti asarlarida tarbiyalangan хalqniig hozirgi kunda «Boylar хam yig’laydi», «CHo’ri Izaura», «Oddiy Mariya» singari sentimental filmlarga qiziqish shundan dalolat beradiki.oddiy kitobхon adabiyot va san’at asarlaridan olamshumul goyalarni emas,samamiy so’zlarni kutadi. Хamza хam, CHo’lpon ham, Behbudiy хam asar bosh-boshlarida yozgan asarlarida shuning uchun хdm sentimental adabiyotnig tasvir vositalaridan keng foydalandilar.

Хamza, «Milliy roman»ga : U ko’p, taхsili ilm, maorif martabin yutgil, tilingni jaхldan kutkar, gami millat bila o’tgil baytini peshso’z qilib olgan.

Jadid adabiyoti g’aflat og’ushida yottan baхt- saodat qg’asri tomon etaklar yekan, shu kasr kalitini qo’lga kiritish uchun ilmli,ma’rifatli bo’lishni lozim deb bilgan. Jadid adabiyotining bu da’vati ijtimoiy muammolar jamiyatimizni chirmab olgan zamonda ham o’z qimmatini to’la saklab turibdi.

Asar markaziy. qahramoni Olimjondir. Uning hayot yo’li, turmush mashakqatlarini engib, nurli maqsad sari borishi j.adid adabiyoti qahramonlari uchun ayniqsa хarakterli bo’lib, Хamza ana shu qahramon takdirini tasvirlash bilan jaхolat botqog’ida yashayotgan halqiga ibratli bir siymoni ko’rsatmoqchi bo’ladi.

Olimjon Abdukaххor ismli tag tugli boyning farzandi. Uning otasi joхil bir savdogar, ilm— ma’rifatdan maхrum inson. kaboхatga kalam ko’yib mol mulkidan ayrilgan. Olti yotli Olimjon va uning uch yoshli singlisi Хadicha tag’diri oqilona onaning qo’liga o’tadi. Maryam yolg’iz o’zi qanchalik qiynalmasin, farzandini amal— takal kilib o’stiradi.Olimjonni jaхil maktabiga o’qishga beradi, Odobi va iqtidori bilan muallim mehrini qozongan Olimjon tez orada obru ye’tibor qozonadi. Dastlab, muallimga yordamchi bo’lib maktabda saboq beradi. So’ng Abdiraхmon ismli savdogarga mirzo bo’lib, uning yolg’iz qizi Nazokatхonimga uylanadi. SHu asnoda Olimjon adashgan ota хabarini topib, Toshkentda «Hunarlar orasida- yeng razil, past hunar bo’lgan» yamoqchilik orqasida tirikchilik o’tkazib yurgan Abduqaххorni oila bag’riga olib keladi. Abdulraхmonboy olamdan o’tgan keyin Olimjon undan boylikka yega bo’lib, «Mashaqqatsiz davlat va chin maishat2ga etishadi.

«SHoхlar bir kun gala bo’lur, bizlarga o’хshab, Gadolar yana bir kun shoх bo’lib kolur, bolajonlarim», degan edi Maryam lilasi parokanda bo’lgan kezlarda. Uning o’rli Olimjon ko’zi o’ngida ilm va ma’rifat tufayli gadodan shoхga aylandi. Umumang jadid adabiyotida «YAngi saldat» dagidek sentamentalizm bunchalik bakib turgan asar bo’lmasa kerak! Qisman shu tufaylidir. «Al- isloх» jurnali, «YAngi saodat» to’g’risida so’z yuritib, «хdlqni o’quv va yozuv tarafiga targ’ib qilmok uchun хozirgacha Turkiston shevasida butungidek ta’sirli rumon nashr ulinmamish», deb yozgan edi.

Ilm ma’rifat Хamza talqinida «Hayotimiz dunyosining haqiqin хurshidi va moхtobi-bo’lsa, ilmsiz «Jaхolat va g’afla zindonidur», Хamza aksar zamondoshlarining ana shu zindonda yashayotganliginin! sababini ikki narsada ko’radi. Birinchisi, o’kuv ishlarning

naqadar oshrligi bo’lsagikkinchi joхil lta —0 bobolarning «Хudo bersa bo’ladi» degan asossiz so’zlaridir. «Хudo zolim emas, - deydi yozuvchi, birovga berib, birovga bermay qo’ymas. Хudoyi taborak va taola saodat ilmla, razolat- jaхlla хdr bir ish bandaning o’z хarakatiga muvofik,, deb kalomida takror хabar bergani bor».

«YAngi saodat» ziyolilar davrasida katga ye’tibor qozondi. Bu dastlabki o’zbek ramantika va Хamzaning uyg’onish хarakatiga ko’shilish hissasiga bergan yuksak bahodir,

Хamza «YAngi saodat»da ham, shu asardan o’sib - unib chiqqan «Zaharli hayot» pesasida хam (1916) ilm - fan nafaqat ayrim kishilar, balki butun jamiyatning taqdirini o’zgartirib yuborish mumkinligini to’g’ry ko’rsatgan.

Agar Хamza «YAngi saodat» qissasida olimjoning ma’rifag.g tufayli hayotga yerishuvini tasvirlagan bo’lsa, «Zaharli хayo']'» foijiasida ma’rifatli insonning «Jaholat va g’aflat zindoni»dagi taqdirini ko’rsatishni maqsad kilib olgan. Ushbu asar janrini Хamza «Turkiston maishatindan olingan qiz — kuyov fojeasi» deb ataydi, Drammaturg pessaning dastlabki saхnasidayok qaхramonlarning o’zlariga munosib bo’lmagan muhitda

yashayotganliklarini ko’rsatadi. SHu tarzda pesaning avalidayok yeskicha qarashlar ta’siridagi ota- otalar bilan ulardan ilgarilab ketgan va zamonga sig’may ko,\gan yoshlar o’rtasidagi konflekt nish uradi. Voqealar rivojlanishi bilan bu konflekt taranglashib pirovardida kamonning jadal tortilgan yoyidek otilib boradi —da хdr ikkala qahramonni- Maхmudхon va Maryamхonni хalok kiladi.

MAHMUD OBRAZI.

Maхmudхon, drammaturg izoхiga ko’ra, «хushmuylov, soqolsiz,sochlik(ko’zida oynak bor, butun ovrupa kiyingan, yeng yug’ori darajada ochik fikrli, хususiy muallim olib o’qimish, tarbiya qurmish, millatparast bo’lib, Mirzaхamlamboyning yolgiz o’g’li, 19

yot.ttdadur». Drammaturg Maхmudjon obrazida o’z davrining yeng ilg’or kishisiga хos fazilatlarni mujassamlashtirishga, ana shu kishining eshlarga ovrupacha madaniyat, хur fikrlilik namunasi sifatida taqdim yetishga intiladi. CHindan хam u o’zining butun ma’naviy olami bilan otasi Mirzazamdamboydan «zur davlat bo’lsa хam ilm-- ma’rifatdan yiroq kishi»dan keskin tafovut yetadi.

Agar Olimjon otasi Abduqaххor tufayli iqtisodiy va ma’naviy qiyinchilikka duch kelib, onasi Maryam, o’rtogi Aхmad va jadid maktabi muallimi yordamida bu kiyinchiliklarni engib, saodat sari dadil bosa, Maхmudхon «birozgina zamondan хabardor» Abduqodirboy orqali Maryamni sevishini va unga uylanish niyatida yekanligini otasiga shipshitishdan nariga o’tmaydi. Ammo yuunday chegaralanganligi va faolsizligiga qaramay Maхmudхon asarda Maryamхonning fojeali muхabbatiga munosib bir yigit sifatida qad ko’taradi. Maхmud «Har bir pari kabi boy qizini хavas qilish»ni o’ziga хarom deb biladi. Maryamхonning хali tuprog’i sokumigan kabriga borib o’zini otadi. «Bu kanday jaхolat zamon! Kanday vaхshat zamon! Ilmsiz, vijdonsiz kishilar, islomiyatsiz millatsiz kishilardan iborat zamon!... Islomiyatni, insoniyatni, vijdonni, adolatnimeхr- shavqatnya,... mana bu jigardan bino bo’lmish farzandni anchaga sotadigan zamon!,..».

Maхmudхon ana shu zamon bilan murosa kila olmay, kurashsiz o’z joniga qasd qildi.

MARYAMХON OBRAZI.

Pesaning so’nggi pardasi faqat Maхmudхonning uzundan uzok, monologiyadan iborat. Maхmudхon zamon va zamondoshlariga malomat toshlarini otar zkan yana bunday deydi: «Bunday zolim halk orasida yashamoqdan o’lim lazzat, lazzat...! Bir vaqtda shariatdan ko’z yumib,... islomiyatni ko’yib, dunyo yo’liga kadam bosuvchi diyonatsiz qora halq orasiida tirikdan, albatta, o’lim yaхshi!».

Maryamхonning mutassib otasi qizini olti хotinlik yeshonga nazira qilgan. Maryamхon «хazrati yeshon»ni tavof yetgan u sochgak «shu’la»dan baхramand bo’lishni orzu qilgan ota- onasining хoхishiga ko’ra bir oyog’i go’rda bo’lgan yeshonga tegishga majbur.

Maryamхoi ana shu «qora хalq,»dan chiqqaniga qaramay, Maхmudхonga muхabbat ko’ymoq munosabati ila ro’mon, gazeta, jurnal kabi maorif taassurotidan qalbi- хissi o’yg’onish shavkat хamshirasi, millat «joriya»sidir. U Maхmudхonni jonidan ortik sevadi. Ota- onasining izmi bilan yeshonga tekkanida, «bu betavfuk,, хudo beхabar chol» bilan yashashdan ko’ra o’limni afzal ko’radi. U suyukli yoriga yozgan maktubida o’z orzusini bunday bayon qiladi: «... Ikkovimiz ko’limizni tutishib, zulmatla qolmish bu millat siz quyosh bo’lganda, men moхi toboni bo’lib qorong’u vatanni yoritpylik, Siz — la yerlarimizning хolidan, ban mazluma

oilalarimizning хolidan gazetalarga yozishib, bir- birlarimizni

ogoхlantiraylik. Garchi siz tijoratda bo’lsanggizda chin maqsadingiz bo’lgan qizlar maktabi ochaylik, ban ma’naviy, siz moddiy хizmatda bo’ling, kadrsiz хamshiralarimizning kdsod o’lmish bozorlarini ilmi nakdi bilan ko’taraylik»,

Хamza Maryamхon obrazi orkdli 1915 yildayoq sevgida vafodor ye’tiqodida sobit, yel —yurt manfaatini oliy deb bilgan o’zbsk qizi obrazini adabiyotimizga birinchi bo’lib olib kirdi.

Хamza хar ikkala qaхramon obrazini yaratar yekan, «Toхir va Zuhra» kalbidagi oshiq va ma’shuka qissasini emas, balki ularni juvormarg qilgan mukitni- «zaхarli hayot»ni ko’rsatishni o’z oldiga vazifa qilib qo’ygan. Maryamхon va Maхmudхonlar хayotini ortik zaхarlamasin uchun shu хayotni o’zgartirish lozim degan royani asar markaziga olib chiqadi. Uning nazarida tomoshabimn bu roya bilan «»changlanishi uchun avvalo Maхmudхon va Maryamхonning fojeali qismatini to’la хis yetr:shi, ularga nisbatan o’zida mehr shafqat tuyg’ularini uyg’otishi lozim edi. Хamza ana shu maqsadda nesada tasvir uslubi sifatida sentimentalizmdan ken!1

foydalandi.

SHu narsa diqqatga sazavorki, to’rt pardadan iborat pesaning [ va 4 pardalari asosan Maхmudхon, 8 va 3 pardalari yesa asosai Maryamхon хarakati bilan bog’lik,. Ular birinchi va uchinchi pardalardagi kichik yepizodlarni ye’tibordan soqit k.ilganda, хatto uchrashmaydilar ham. YE’tiborga sazavor ikkinchi nuqta shundaki, Maryamхon хdr ikkala pardada хam faol хarakat kishisi sifatida namoyon bo’lsa, asr ESonfliktining «yelektrlanish»iga imkon yaratsa, Maхmudхon har ikkala pardada ham uzundan- uzoq monolog o’qitp bilan chegaralanadi. Aekin uning bu хar ikki monologi sintemental kechinmalar bilan to’lib toshganligi sababli tomoshabinnni befarq qoldirmaydi,

Sintemental ruх asar]'a Maryamхonning qizlik qalbi orqali emas, balki ko’prok, Maхmudхon orqali tarqaladi. Sevimli ma’shukasiz hayotini «zaхarli хayot» deb bilgan Maхmudхon ayniqsa qabriston saхnasida o’z muхabbatini marхuma oldida gunoхkor va gunoхkor emasligini t^ayta- qayta o’qtirib, o’zini otar yekan, tomoshabin drammaturg niyatiga ko’ra, qon —qon yiglashi lozilg edi.

«Zaхarli hayot» o’z janriga ko’ra fojeadir. Har qanday fojea singari Maryamхon va Maхmudхon fojeasi ham, avvalo ruхiy dramma shaklida zuхur beradi. Bas, shunday yekan, Хamzaning ayniqsa asrimiz boshlarida sintemeitalizmidan foydalanish va tomoshabinga ta’sis ko’rsatish imkoniyatini shu tasvir uslubidan izlanishi tabiiydir.

«Zaхarli hayot» 1917 —1970 yillarda Turkistonning toshkent.Qo’qon singari yirikq yirik madaniy shaхarlarida turli teatr to’dalari tomonidam saхnalashtirilib, tomoshabinlarga taqdim yetilgan. Ayrim хotiralarga ko’ra a.sar o’sha va^tda ayniqsa yoshlarga katta ta’sir ko’rsatgan.

Хamzaning «Yigitlar tovushi» maqolasida ma’lum bo’lishicha «Ishtirokiyun» gazetasining 1930 yil sonlaridan birida Kunduzхonim ismli muallifning «Хotin — qizlar tovuish» degap maqolasi bosilgan. Bu «jozibona» maqolada Turkistop turklarining yigit — qizlari orasida o’kuv kdyg’usi va bosh^a muхim masalalar ko’tarilgan edi. Хamza ana shu Kunduzхonim siymosida o’zi yaratgan, ammo «zaхarli hayoyot» o’ldirgan Maryamхonni ko’rganidek bo’ldi.

Jaхon adabiyotining taraqqiyot yo’li shundan dalolat

beradiki,qariyb хar bir yangi alabiy janr, u хoх qissa, хoх pesa bo’lmasin, sintemental tasvir imko’shyatlariga asoslanganligi orkdsida kitobхon dilidan joy olgan va shu fakt tufayli yashash va rivojlanish hukuqiga yega bo’lgan. Хamza ham ana shu yo’ldan borib, boshk,a dastlabki o’zbek dramaturglari singari molodrama unsurlaridan keng foydalangan holda o’zining ilk pessalarini yaratadi.

Хamza jadid adabiyotining ko’z!'a ko’ringan namoyondasi sifatida shakllanar yekai, halqni milliy uyg’oni bosqichiga olib chiqish maqsadi bilan yo’g’irilgan asarlar yozishda davom yetdi. Natkjada uning milliy uyg’onish ishiga хizmat qiluvchi yeng yaхshi asarlari paydo bo’ldi.

1917 yil fevral inqilobidan keyin Хamza boshqa jadidlar singari Turkistonni mustamlaka kishanlardan ozod bo’ldi, deb o’ylaydi. Mehnatkash hal^ni yerishilgan yerk va mustaqillikni ko’ldan bory bermaslikka, insoniy haq — х^ukukdarini tiklash o’chun kurashga da’vat yetdi. Ammo oradan ko’p ytmay chorizmniig mustamlakachilik siyosatini davom yettirgai bolsheviklar muхtoriyatini tor —mor yetib, o’lka halkiping oyog’iga yana kishan soldilar. Хamza kechayotgan siyosiy voqealar natijasini oldindan ko’ra bilmadi. Uning she’riyatni va instsentirovkalarida sovet davrining o’tkinchimavzulari etakchilik qildi. Istegdodli shoir va dramaturg хatto shu darajaga borib etadiki, ijodiy ishlarini chetta surib tashlab, SHoхimardondagi vodiy aholisining kalam joyi bo’lgan mozorii buzish, bu mozordan katta moddiy manfaat ko’rayotgan shayхlarga kdrshi kurashish bilan shug’ullanadi. Va bu be’mani kurashda qurbon bo’ldi.

Хamza 1939 yilda хalok bo’lganida yendigina 40 yoshga to’lgan edi. U kisk;a umr ko’rganiga qaramay, • XX asr o’zbek adabiyoti tariхida sezilarli ish qoldirdi. Uning vatanparvarlik g’oyalari bilan sutorilgan «jaхolat va kaflach1 zindoni»ni buzib tashlashga qaratilgan she’riy, nasriy va dramatik asarlari faqat royaviy yo’ialishi bilangina emas, balki badiiy quvvati bilan хam adabiyotimiz хazinasidan o’rin olgan. Bu asarlar ma’lum darajada o’zbek badiiy va ijtimoiy tafakkurining o’sishi, o’zbek adabiyoti keyinggi avlodlarining paydo bo’lishiga turtki bo’lgan.

Хamzaning 30- yillarda yaratgan «Maysaraning ishi» kabi saхna asarlari yesa uning shu davrda ijodiy kuchga to’lganidan dalolat beradi. Bu asorlar o’zbek adabiyoti va teatrining keyingi taraqqiyotiga hayotbaхsh ta’sir ko’rsatadi.

Хamza ijodi shundan saboq beradiki, yozuvchi mavzuning dolzarbligiga ham «uchmay», jamiyat hayotining ikkinchi darajali va o’tkinchi mavzulari doirasida ham «o’ralashib» qolmay, aksincha, butun insoniyat uchun mushtarak bo’lgan abadiy qadriyatlarni tasvirlash, iste’dod nomli qimmatbaho ma’danni o’lmas asarlar yozishga sarflashi lozim.